Szukasz przyczyny pierwotnej niewydolności jajników? A może u Twojego dziecka stwierdzono cechy autyzmu? Jeśli tak, to wiedz, że przyczyną tych problemów może być zespół łamliwego chromosomu X. Chorobę powoduje mutacja jednego z genów położonych na tym właśnie chromosomie – genu FMR1. Jego uszkodzenie prowadzi do niepełnosprawności intelektualnej u mężczyzn, a u kobiet do przedwczesnej menopauzy. Z jakimi jeszcze problemami borykają się osoby dotknięte zespołem łamliwego chromosomu X? Przeczytaj artykuł i poznaj odpowiedź.

W poszukiwaniu przyczyn niepełnosprawności – czyli krótka historia odkrycia zespołu FraX

Zespół łamliwego chromosomu X, zwany także zespołem kruchego chromosomu X, zespołem FraX lub zespołem Martina‐Bell (Fragile X Syndrome, FXS), po raz pierwszy został opisany w 1943 roku przez dwójkę brytyjskich lekarzy – Jamesa Martina i Julię Bell. Badacze zaobserwowali niepełnosprawność intelektualną u chłopców należących do tej samej, wielopokoleniowej rodziny. Występowała ona od wczesnego dzieciństwa i miała identyczną formę u wszystkich badanych chłopców. Martin i Bell wysnuli więc wniosek, że niepełnosprawność ta musi być spowodowana jakimś wzorcem dziedziczenia. Przypuszczali też, że gen odpowiedzialny za opisywane przez nich zaburzenie jest ściśle związany z chromosomem X.

I mieli rację! W 1991 roku odkryto bowiem, że w tym przypadku za niepełnosprawność intelektualną winę ponosi mutacja genu FMR1 położonego właśnie na chromosomie X (dokładna lokalizacja genu: Xq27.3) . Zawiera on instrukcję do budowy białka FMRP (Fragile X Mental Retardation Protein), które stymuluje rozwój mózgu, odpowiada za plastyczność synaps, dojrzewanie dendrytów oraz ich wypustek tworzących system komunikacji pomiędzy poszczególnymi częściami mózgu. W przebiegu zespołu łamliwego chromosomu X białko FMRP jest syntezowane w bardzo niewielkich ilościach lub niesyntezowane wcale.

Zespół łamliwego chromosomu X dotyka średnio 1 na 4000 chłopców oraz 1 na 8000 dziewczynek i jest uznawany za najczęstszą przyczynę niepełnosprawności intelektualnej. Powoduje zaburzenia poznawcze i emocjonalne, może opóźniać rozwój fizyczny oraz rozwój mowy. U kobiet może być także przyczyną przedwczesnej menopauzy, a co za tym idzie niepłodności. O objawach zespołu FraX powiemy jednak więcej w dalszej części artykułu.

Mutacja genu FMR1 – przykład mutacji dynamicznej

Gen FMR1 zbudowany jest z sekwencji białek CGG. U osoby zdrowej sekwencja ta powtarza się od 6 do 54 razy i jest przekazywana kolejnym pokoleniom. U posiadaczy mutacji w genie FMR1 liczba ta nie jest stała i wzrasta w kolejnych pokoleniach. W praktyce oznacza to, że im dalsze pokrewieństwo z osobą chorą, tym większe ryzyko zachorowania. Takie zjawisko nazywamy w genetyce paradoksem Shermana. Gdy liczba sekwencji CGG wynosi od 55 do 200, mówimy o tzw. premutacji genu FMR1. Jeżeli przekracza 200 powtórzeń, to mamy natomiast do czynienia z pełną mutacją. Mutacja genu FMR1 jest więc doskonałym przykładem mutacji dynamicznej, w której dochodzi do powielenia fragmentu genu o długości ok. 3-4 nukleotydów.

Sposób dziedziczenia mutacji genu FMR1 jest uzależniony od płci osoby, która ją posiada. Mężczyzna przekaże nieprawidłowy gen wszystkim swoim córkom, ale żadnemu synowi (ponieważ ojciec przekazuje synowi zawsze chromosom Y). W przypadku kobiet istnieje natomiast aż 50% ryzyko przekazania mutacji dziecku – i to zarówno płci męskiej jak i żeńskiej.

Łamliwy chromosom X – źródło wielu problemów zdrowotnych

Zespół FraX dotyka obu płci, jednak u mężczyzn objawy choroby są zdecydowanie bardziej nasilone i zróżnicowane. Ma to związek z tym, że dziewczynki posiadają jeszcze drugi chromosom X z prawidłową kopią genu, dzięki czemu białko FMRP potrzebne do prawidłowego funkcjonowania mózgu nadal może być produkowane.

U dziecka dotkniętego zespołem FraX można zaobserwować pewne charakterystyczne cechy fizyczne: makroorchidyzm, czyli nienaturalnie duże jądra, pociągłą twarz, gotyckie podniebienie, makrocefalię, duże odstające uszy, wystającą żuchwę, zwiększoną ruchliwość stawów czy płaskostopie. W okresie niemowlęcym i wczesnodziecięcym cechy te są jednak bardzo słabo zarysowane, dlatego trudno je zdiagnozować. Na pierwszy plan wysuwa się natomiast wyraźne opóźnienie rozwoju. Dziecko nie zdobywa kolejnych „kamieni milowych” tak szybko, jak jego zdrowi rówieśnicy. Wolniej uczy się siadać, jeść, mówić czy chodzić. Około 15% dzieci cierpi na padaczkę. Pierwsze napady padaczkowe pojawiają się już we wczesnym dzieciństwie, przybierając postać dużych napadów toniczno-klonicznych (grand mal) lub tylko napadów nieświadomości (petit mal).

Niepełnosprawności intelektualnej (w stopniu umiarkowanym lub znacznym) towarzyszą zaburzenia ze spektrum autyzmu. Pojawiają się trudności w interakcjach społecznych, chory unika kontaktu wzrokowego, ma kłopoty z koncentracją uwagi i stereotypie ruchowe. Jest ponadto chwiejny emocjonalnie i skłonny do agresji czy autoagresji. Często obserwuje się u niego także nadmierną wrażliwość na bodźce dotykowe. Generalnie kryteria autyzmu spełnia do 25% chorych.

Jak już wspomnieliśmy, u kobiet zespół łamliwego chromosomu X ma znacznie łagodniejszy przebieg. Może występować niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim lub problemy w nauce oraz zaburzenia emocjonalne, jednak rozwój nie jest tak opóźniony jak w przypadku mężczyzn.

Przedwczesna menopauza – problem kobiet z zespołem FraX

Z problemem przedwczesnego wygaśnięcia funkcji jajników (ang. premature ovarian failure – POF), inaczej przedwczesną menopauzą, boryka się od 16 do 20% kobiet z łamliwym chromosomem X. Jajniki tracą swoją funkcję przed 40. rokiem życia, całkowicie odbierając kobiecie płodność.

Więcej: Wczesna menopauza – przyczyny, objawy, leczenie i szanse na ciążę

Jak wygląda leczenie osoby z łamliwym chromosomem X?

Do dziś nie udało się opracować leku, który minimalizowałoby skutki niedoboru białka FMRP. Zespół łamliwego chromosomu X leczy się zatem wyłącznie objawowo. Dziecko powinno być objęte kompleksową terapią wspomagającą jego rozwój i ułatwiającą adaptację do społeczeństwa. Leczenie wymaga holistycznego podejścia i współpracy wielu specjalistów: psychologa, pedagoga, logopedy oraz neurologa. Jako uzupełnienie terapii behawioralnej stosuje się leczenie farmakologiczne, które ma przede wszystkim łagodzić takie objawy jak nadpobudliwość, zaburzenia lękowe, zaburzenia koncentracji uwagi czy zachowania agresywne i autoagresywne.

Chorobę wykryje badanie DNA!

Zespół łamliwego chromosomu X diagnozuje się za pomocą testów genetycznych. Do tego celu wykorzystywane są nowoczesne techniki z zakresu biologii molekularnej. Badanie w kierunku zespołu łamliwego chromosomu X opiera się na amplifikacji genomowego DNA w reakcji łańcuchowej polimerazy (PCR). Badanie wykrywa liczbę powtórzeń trypletów CGG w nieulegającym translacji regionie 5 ’genu FMR1. Kto powinien takie badanie wykonać? Oto najważniejsze wskazania:

Kobiety, u których wystąpiło przedwczesne wygasanie funkcji jajników
Kobiety bezskutecznie starające się o dziecko
Kobiety odkładające w czasie decyzję o posiadaniu potomstwa
Osoby planujące potomstwo
Dzieci z objawami ze spektrum autyzmu
Pacjenci, u których wystąpiły symptomy opóźnienia intelektualnego, tj.: nadmierna ruchliwość, niskie IQ, zaburzenia zachowania, zmiany w wyglądzie zewnętrznym charakterystyczne dla FRAX
Osoby w rodzinie, u których potwierdzono występowanie nosicielstwa wadliwego genu FMR1 lub gdy u jakiegoś członka rodziny występują niepokojące objawy

Czytaj też: Planujecie potomstwo? Zbadajcie się!

Co zyskasz, wykonują badanie w kierunku mutacji genu FMR1?

Przede wszystkim wiedzę na temat ewentualnej przyczyny niewydolności jajników. To z kolei pozwoli Ci bardziej świadomie zaplanować macierzyństwo i moment starań o dziecko. Dowiesz się, czy źródło Twoich problemów z zajściem w ciążę może tkwić w genetyce. Jeśli jesteś już mamą niepełnosprawnego dziecka, dowiesz się, czy przyczyną jego zaburzeń jest ta konkretna mutacja genetyczna. Informacja ta będzie ważna w kontekście jego leczenia, jak również pozwoli oszacować ryzyko urodzenia kolejnego potomka z tą samą wadą genetyczną.

Łamliwy chromosom X – co to znaczy?